Hoe luchtfoto’s en moderne data een verborgen WOII-verhaal blootleggen
Op 2 januari 2025 heeft het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) zijn deuren geopend. Dit archief bevat informatie over zo’n 425.000 personen die in de Tweede Wereldoorlog verdacht werden van collaboratie met de Duitse bezetter, naast de verhalen van hun slachtoffers. NOS-verslaggever Lex Runderkamp dook in dit unieke archief en ging op zoek naar wat er in de oorlog is gebeurd. In de eerste aflevering, getiteld ‘Verzet’, volgt hij het spoor van een vrouw die tijdens de oorlog is geëxecuteerd. Het gerucht gaat dat ze begraven ligt op de plek van een oude sloot – een sloot die allang verdwenen is. Harald Gortz, specialist in geodata, helpt om met historische luchtfoto’s en moderne data deze sloot weer zichtbaar te maken. In deze blog lees je stap voor stap hoe hij dat doet.
Een verborgen verhaal in de achtertuin
Hoe het begon. In de achtertuin van een vakantiehuis in de Alblasserwaard doet een mysterie de ronde: hier zou een vrouw, geëxecuteerd tijdens de Tweede Wereldoorlog, begraven liggen. De aanwijzing? “Ga niet graven op de plek van de oude sloot.” Maar die sloot is allang verdwenen.
Vastbesloten om te achterhalen wat er in zijn achtertuin is gebeurd, duikt geschiedenisleraar Niels de Bruin samen met documentairemaker Lex Runderkamp in de archieven van het CABR.
Ze ontdekken dat er in maart 1945 inderdaad een executie heeft plaatsgevonden en de vrouw zou zijn begraven in de achtertuin waar vroeger een sloot liep. Maar hoe achterhaal je de exacte locatie van een sloot die er niet meer is?
Geodata als tijdmachine
Hier komt Harald Gortz, specialist in geodata, in beeld. Met een combinatie van historische luchtfoto’s en moderne databronnen reconstrueert hij verdwenen sporen. Dit is hoe Harald te werk ging:
1. RAF-beelden georefereren
Luchtfoto’s uit 1944 en 1945 worden met huidige kaarten gecombineerd. Dit begint met het nauwkeurig positioneren van de beelden, zodat ze één op één over elkaar passen.
2. Verdwenen sloten digitaliseren
Nu de beelden op de juiste positie liggen kan Harald het slotenpatroon van toen in kaart brengen.
3. Weerstatistieken checken
Om vertekeningen door bevroren sloten uit te sluiten, analyseert Harald de temperaturen uit die tijd.
4. Hoogte verschillen blootleggen
Met het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) maakt hij subtiele glooiingen in het landschap zichtbaar. Wat blijkt? Het oude slotenpatroon uit 1944 is nog steeds herkenbaar.
5. Grondradar inzetten
Nu er duidelijkheid is over het oude slotenpatroon kunnen we gericht met een grondradar gaan zoeken. Wat zit er in de grond “verborgen”?
6. De schep de grond in
Op de locaties waar we afwijkingen in de grond hebben aangetroffen gaat de schep de grond in. Wat treffen we aan?
Stap 1: Georefereren van de RAF-beelden
Tijdens de oorlogsjaren maakte de Royal Air Force (RAF) luchtfoto’s van Nederland. Deze opnames, oorspronkelijk bedoeld voor militaire inlichtingen, bieden een uniek inkijkje in het Nederland van toen. Harald selecteert beelden uit 1944 en 1945, gemaakt rond de periode van de executie.
Om bovenstaande RAF beelden te koppelen aan huidige kaarten, gebruikt Harald georefereren: een techniek waarbij historische beelden worden uitgelijnd met moderne coördinaten.
Met software zoals ERDAS IMAGINE identificeert Harald overeenkomstige punten, zoals de hoekpunten van huizen, en positioneert hij de beelden nauwkeurig (afbeelding 04). Dat is gemakkelijker dan je denk. De computer kijkt namelijk mee, zodra Harald meer dan 4 punten heeft aangegeven “helpt’ de computer mee met zoeken naar overeenkomstige punten (afbeelding 05). Hierdoor wordt het mogelijk om de historische situatie naadloos over de huidige kaart te leggen.
Op afbeelding 06 kun je zien hoe het historische beeld van 77 jaar geleden samen valt met het beeld van nu, hierdoor vallen de verschillen tussen toen en nu op.
Stap 2: Digitaliseren van sloten met BGT
Met de gegeorefereerde beelden gaat Harald aan de slag met de Basisregistratie Grootschalige Topografie (BGT). Deze moderne dataset toont alle huidige sloten, wegen en huizen in Nederland.
Met de luchtfoto uit 1944, kan Harald de locatie van de oude sloot nauwkeurig digitaliseren. Deze locaties kan Harald combineren met de huidige data. Ook vergelijkt hij deze locatie met de beelden uit 1945 (afbeelding 07) en ontdekt dat de sloot in die periode minder goed zichtbaar werd, mogelijk door grondwerkzaamheden.
Stap 3: Check weerstatistieken
Waren de sloten mogelijk bevroren op het moment van de luchtfoto’s?
Om zeker te zijn van zijn bevindingen, checkt Harald de historische weergegevens (afbeelding 08). De weerstatistieken tonen aan dat de temperaturen ver boven het vriespunt lag. Hierdoor kan Harald uitsluiten dat ijs de zichtbaarheid van de sloot verstoorde. De veranderingen in het terrein rond 1945 suggereren eerder menselijke activiteit.
Stap 4: Hoogteverschillen analyseren met AHN
Met behulp van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) brengt Harald subtiele hoogteverschillen in kaart. Deze verschillen geven vaak aanwijzingen over oude sloten en andere historische structuren.
Door een dwarsprofiel te maken (afbeelding 10), ontdekt hij dat de oude sloot als minimale verdieping nog zichtbaar is. Met behulp van puntenwolken maakt Harald een 3D-model van het terrein, waarmee hij de contouren van de sloot uit 1944 kan reconstrueren.
Je ziet dat de sloot uit 1944 aan de rechterzijde van het perceel nu deels onder de oprit van de huidige bebouwing ligt. In het midden van het terrein staan nu bomen. Alleen de locatie van de sloot die parallel aan de watergang lag, ligt nog in open terrein.
De eerste analyse is het maken van een dwarsprofiel. Door het trekken van een lijn, dwars over het perceel wordt een doorsnede van het terrein gemaakt. Het dwarsprofiel laat wel minimale hoogteverschillen zien. De sloot die parallel aan de watergang heeft gelopen (en daarmee dwars op de doorsnede) kunnen we niet heel expliciet in het profiel herkennen. Duidelijk zichtbaar zijn de verlagingen in het terrein die we in het reliëf kunnen zien (afbeelding 11).
Wanneer we dit als hoogtekaart met kleuren in beeld brengen (afbeelding 12) zien we een duidelijke verlaging (als blauwe kleur) op het beeld verschijnen. Deze komen overeen met de sloten uit de jaren 33 – 45. Dit verklaart ook de huidige vochtige plekken in het terrein (de plekken waar als eerste het water blijft staan), aldus de bewoner.
Stap 5: Inzetten grondradar
Nu we zekerheid hebben dat er daadwerkelijk in 1945 sloten in het terrein lagen kunnen we gericht op deze plekken gaan zoeken. Samen met Benedicte van der Roest, van GT Eclipse BV, gebruikt Harald een grondradar om de oude sloten te analyseren.
Met een grondradar wordt een signaal uitgezonden. Misschien heb je dit wel eens gezien in de serie Crime Scene Investigation, CSI. Een grondradar zendt het signaal de bodem in. Dit signaal reflecteert op “overgangen” in de bodem. Deze reflectie wordt opgevangen en zo ontstaat een beeld waarin we onderscheid kunnen maken in de samenstelling van de bodem.
In tegenstelling tot wat je ziet bij CSI, zie je niet direct een “skelet” op het scherm van de radar verschijnen. Doordat het signaal van de grondradar op verschillende materialen reageert kunnen we wel onderscheid maken in zand, klei, stenen, boomwortels en bijvoorbeeld skeletten, die op het beeldscherm worden weergegeven als “golvende” lijnen.
Stap 6: De schep gaat de grond in
En nu? We zetten de schep in de grond om te zien wat er in de grond zit en vinden afwijkend materiaal. Helaas moeten we op droger weer wachten om verder te graven en dichten we het gat.
In de zomer van 2024 is het eindelijk zover, we graven opnieuw en we vinden botten. De politie wordt gewaarschuwd en neemt het graafwerk verder over.
Mysterie rond de oude sloot ontrafeld?
De botten blijken dierlijke skeletresten te zijn en het echtpaar hebben we (nog) niet gevonden. Vermoedelijk is het terrein ooit gebruikt als begraafplaats voor een illegale slachterij. En omdat we nog niet alle plekken hebben kunnen onderzoeken, loopt het onderzoek nu nog.
Dankzij Harald’s analyse met historische luchtfoto’s, moderne datasets en geavanceerde technologie hebben we wel de locatie van de oude sloot zichtbaar kunnen maken op een recente kaart. Dit levert niet alleen nieuwe inzichten op voor het onderzoek, maar toont ook de kracht van geodata om het verleden tastbaar te maken.
De documentaire bekijken
Kijk op vrijdag 3 januari om 20.28 uur naar ‘Verzet’, de eerste aflevering van de driedelige documentaire ‘De oorlog die nooit ophoudt’. En laat je meevoeren in de fascinerende zoektocht naar verborgen verhalen van de Tweede Wereldoorlog en het unieke CABR-archief.
Basisregistratie Grootschalige Topografie (BGT)
De BGT is een digitale kaart van Nederland waarop gebouwen, wegen, waterlopen, terreinen en spoorlijnen eenduidig zijn vastgelegd. De kaart is op 20 centimeter nauwkeurig en bevat veel details, zoals je die in de werkelijkheid ook ziet. Denk aan bomen, wegen en gebouwen.
Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN)
Dat is de digitale hoogtekaart voor heel Nederland. Het bevat gedetailleerde en precieze hoogtegegevens met gemiddeld acht hoogtemetingen per vierkante meter. Zo hebben archeologen aan de hand van kleine hoogteverschillen in weilanden oude nederzettingen opgespoord die voor het blote oog niet te zien waren. De datasets van het AHN1, AHN2, AHN3 en AHN4 zijn beschikbaar als Open Data. Dat betekent dat de data door iedereen gratis en zonder beperkingen te gebruiken is. Zowel de rasterdata als de puntenwolken zijn te downloaden via PDOK en het Nationaal Georegister.
Harald Gortz
Harald is Business Consultant bij IMAGEM. Hij schakelt tussen business, commercie en de techniek en is inhoudelijk bezig met de klant. Hij werkt samen met de ontwikkelaar aan oplossingen voor de openbare orde en veiligheidsmarkt, onderwijsinstellingen of voor digital twins.
meer blogs van harald
